Krzysztof Szamburski
Jąkanie na tle niepłynności mówienia
Niepłynność mówienia jest pojęciem znacznie szerszym niż jąkanie. Występuje jeszcze giełkot oraz fizjologiczna niepłynność mówienia. Przez lata narastał bałagan terminologiczny spowodowany między innymi faktem, że niepłynnością mówienia zajmują się specjaliści wielu dziedzin. Swoje nazewnictwo wprowadzali lekarze, psycholodzy i pedagodzy. Oczywiście do wielorakości różnych terminów dokładają się logopedzi. Jest to zrozumiałe, że każdy badacz problemu jąkania i zjawisk pokrewnych próbuje zapanować nad terminologicznym bałaganem i…. wprowadza następne terminy. Czasami je dokładnie definiuje czasami nie. I zamiast porządku rozszerza się zamieszanie. Dla przykładu, używa się terminów rozwojowa niepłynność mówienia i jąkanie rozwojowe. Jeżeli przychodzi do mnie matka dziecka i podaje taką diagnozę – właściwie nie wiem nic o problemach dziecka. Mogę domyślać się, że rozwojowa niepłynność mówienia (RNM) to to samo, co fizjologiczna niepłynność mówienia (FNM) i że można wstrzymać się z terapią po wyeliminowaniu możliwości wystąpienia konfliktu emocjonalnego, który może przeżywać dziecko. Natomiast przy diagnozie „jąkanie rozwojowe, proszę się nie przejmować” praktycznie nic nie wiadomo.
Poniżej spróbuję wprowadzić terminologiczny porządek. Przedstawiona klasyfikacja niepłynności mówienia jest zgodna z zachodnimi standardami.
Niepłynność dzielimy na:
- normalną (normal dysfluency) oraz
- patologiczną (patological dysfluency)
Niepłynność normalna jest zjawiskiem powszechnym. Przydarza się wszystkim ludziom w sytuacji zmęczenia, stresu, zaskoczenia czy egzaminu.
Specyficzną formą niepłynności normalnej jest fizjologiczna niepłynność mówienia(FNM). Występuje w okresie rozwoju mowy i potem zanika. Stanowi jednak bardzo poważny problem diagnostyczny. Trzeba praktycznie zajmować się niepłynnością mówienia, żeby stwierdzić, czy jest to FNM, czy jąkanie rozwojowe.
Drugi podział niepłynności – niepłynność występująca na płaszczyźnie (poziomie):
- semantycznej,
Niepłynność semantyczna świadczy o jakości procesów myślowych i pamięciowych. Obejmuje ona pierwszy etap formowania wypowiedzi, to znaczy etap ideacji. Następuje wtedy uświadomienie treści komunikatu, który ma zostać przekazany. Według Łurii (1959) jest to odczucie przez podmiot potrzeby przekazania własnych myśli i idei otoczeniu. Z kolei według Skinnera (1957) jest to potrzeba nawiązania kontaktu ze społecznym środowiskiem w celu osiągnięcia jakiejś wartości. Według Damasio (2000) nasz mózg tworzy mapy neuronalne a te z kolei są odbierane czy przetwarzane przez umysł (jaźń) na obrazy umysłowe. Obrazy te obejmują całokształt życia psychicznego człowieka. Dotyczą zarówno świata zewnętrznego jak i wewnętrznego, faktów i uczuć. Myślimy więc obrazami i muszą one zostać zamienione na słowa, frazy i dłuższe wypowiedzi, aby o tych stanach poinformować innych ludzi.
- gramatycznej (syntaktycznej),
Niepłynność gramatyczna związana jest z nieznajomością dwóch kategorii gramatycznych – fleksji i składni. Przyczyny niepłynności gramatycznej mogą być różnorodne. Może występować u ludzi zdrowych, szczególnie, gdy próbują oni mówić w sposób inny niż na co dzień i używają zwrotów i form językowych, których nie opanowali w sposób czynny. Występują wtedy gramatyczne błędy, powtórzenia, przerwy czy wtrącenia. W patologii mowy
niepłynność gramatyczna występuje właściwie we wszystkich zaburzeniach, szczególnie w afazji, ponieważ dochodzi tam do rozchwiania systemu językowego
- leksykalnej,
Znaczenie słowa w rozwoju mowy dziecka ma charakter wyjątkowy. Wyraz pojawia się na przełomie I i II roku życia dziecka. Dlatego II rok życia dziecka nazywamy okresem wyrazu albo sygnału jednoklasowego, wypowiedzenia jednoczłonowego, pseudozdania czy wyrazu – zdania. Od słowa rozpoczyna się komunikacja werbalna w prawdziwym tego słowa znaczeniu. Przyczyny niepłynności leksykalnej mogą być wielorakie. Dlatego towarzyszą różnym zaburzeniom rozwojowym. Mogą wynikać ze zbyt małego zasobu słów ale także z problemów z pamięcią, wynikających z amnezji, czy trudności w podjęciu decyzji, jakiego słowa użyć. Niepłynność leksykalna objawia się przerwami w mówieniu, wypełnionymi często embolofrazjami. Bywa, że występują zwroty retardacyjne.
- sylabowej
Sylaba (zgłoska) – element struktury fonologicznej, większy niż segment (głoska), mniejszy niż wyraz. Sylaba jest rytmicznym odcinkiem mowy. Ma ona podstawowe znaczenie w wypowiedzi głośnej. Musi zawierać co najmniej jeden ośrodek (nucleus), którym jest zazwyczaj samogłoska (w niektórych językach może to być też spółgłoska sylabiczna). Jeśli ośrodek poprzedzony jest spółgłoskami, nazywamy je nagłosem (onset), jeśli z kolei następują po nim jakieś spółgłoski, tworzą one wygłos (koda).
- głoskowej
Znaczenie dźwięków mowy w języku jest niepodważalne. Głoska jest najmniejszą jednostką wymawianiową, dźwiękiem mowy czy jednostką fizyczną (artykulacyjną i akustyczną). Trudności wypowiedzi różnych głosek są zróżnicowane ze względu na ich cechy wymawianiowe. Zaburzenie płynności wymawiania dźwięków mowy ma najczęściej patologiczny charakter i ściśle wiąże się jąkaniem.
Normalna niepłynność mówienia dotyczy głównie płaszczyzny:
- semantycznej,
- gramatycznej (syntaktycznej) i
- leksykalnej.
Niepłynność patologiczną dzielimy na:
- jąkanie (stuttering) oraz
- giełkot (cluttering)
Jąkanie dzielimy na:
- nabyte (acquired) i
- rozwojowe (developmental stuttering)
Jąkanie nabyte dzieli się na:
- neurogeniczne (neorogenic stuttering) i
- psychologiczne (psychological stuttering)
Jąkanie rozwojowe dzielimy na:
- kloniczne,
- toniczne i
- mieszane
W jąkaniu występuje niepłynność na płaszczyźnie:
- sylabowej i
- głoskowej
W giełkocie niepłynność występuje na wszystkich poziomach.
Dr Krzysztof Szamburski
Lodopeda, psycholog, terapeuta SI