Zachowanie agresywne, szczególnie te pojawiające się we wczesnych latach życia, mogą przykuwać uwagę rodziców, jak i otoczenia. Mogą generować różne pytania: czy dziecko jest bite w domu i nauczyło się tak reagować od rodziców? Czy dziecko ma dostęp do materiałów (gier, filmów etc.) nieodpowiednich dla jego wieku przejawiające takie zachowania? Czy może problem jest w szkole, gdzie dziecko mogło zdobyć takie doświadczenia? Dlaczego więc nie dziwimy się kiedy wielką frajdę sprawa dziecku zniszczenie zbudowanej przez siebie wieży z klocków czy zamku z piasków? Różnica pomiędzy zachowaniami agresywnymi, a niszczącymi, ale zdrowymi, opisanymi przeze mnie powyżej, tkwi w tym z czego dane zachowania wynikają. Warto, więc zwrócić uwagę na powody takich zachowań.
Czym jest agresja i z czego wynikają zachowania agresywne?
Według Philipa Zimbardo (amerykański psycholog) agresja to niekonkretna reakcja, która ma celowo wywołać krzywdę innym lub sobie. Zimbardo mówi również o tym, że taka reakcja może polegać na celowym niszczeniu przedmiotów (np. kiedy rzucimy szklanką). Agresja może być powodowana przez, np. poczucie gniewu, frustracji, niesprawiedliwości, chęć skrzywdzenia innych lub siebie lub brak zgody na swoje położenie w danej sytuacji. Warto pamiętać, że każdy z nas jest inny i u każdego reakcje emocjonalne mogą się różnić. Biorąc to pod uwagę myślę, że powodów wystąpienia samej agresji może być nieskończenie wiele.
Dlaczego agresja fizyczna pojawiają się, więc u dzieci? Ciężko jest przecież wyobrazić sobie, że 5-letnia dziewczynka chciałaby skrzywdzić swoją ukochaną mamę. O ile łatwiej pomyśleć o tym, że dziecko nie godzi się na zjedzeniem brukselki na obiad (brak zgody na swoje położenie) to dalej wydaje mi się nieprawdopodobne, że ze względu na to, dziecko mogłoby być w stanie chcieć fizycznie skrzywdzić osobę, która przygotowała znienawidzoną przez dziecko potrawę.
W obecnych czasach prawie każdy z nas ma dostęp do nieograniczonej liczby informacji, oglądamy filmy, czytamy książki, słuchamy muzyki. O ile rodzice często starają się nadzorować to, co dziecko ogląda i/lub robi w sieci, jesteśmy otoczeni wizualizacją przemocy. Warto pomyśleć chociażby o tym, co pojawia się we wiadomościach. Jaka część z nich pokazuje ‘dobre’ zachowania a jaka te bardziej kontrowersyjne, zawierające przemoc? Ze względu na to, jak funkcjonuje nasz mózg i nasza uwaga, bardziej prawdopodobne jest to, że zainteresujemy się ‘newsem’ o tym, że jakiś dorosły mężczyzna (lub kobieta) został skazany za brutalne pobicie, niż tym, że obecnie udało się całkowicie wyleczyć 3 osoby zarażone wirusem HIV (dane na rok 2022). Biorąc to pod uwagę, oraz fakt, że dzieci to świetni obserwatorzy (w ten sposób uczą się na temat otaczającego nas świata; niemalże każdy dorosły jest dla dziecka wielkim autorytetem), można szukać przyczyn zachowań agresywnych w zwykłym wyuczeniu się ich poprzez obserwację świata. Zwrócę też uwagę na fakt, że opisuje tutaj sytuacje, które dotyczą każdego z nas, nie tylko określonej grupy społecznej. Faktem jest, że dzieci, które doświadczyły przemocy domowej albo przemocy w szkole (lub były jej świadkiem) częściej będą przejawiać zachowania agresywne, które wyniosły z domu czy ze szkoły, niż dzieci, które takiej przemocy nie doświadczyły. Pamiętajmy, jednak, że nie każde dziecko, które bije rodziców czy kolegów i koleżanki, padło ofiarą przemocy domowej, bo zachowania agresywne (w tym agresja fizyczna) mogą wynikać z zupełnie innej problematyki.
Zachowania agresywne u dzieci mogą również brać się z powodu braku możliwości kontrolowania swoich emocji oraz z nieumiejętnością adekwatnego radzenia sobie z emocjami. Uważam, że w tym momencie warto również wspomnieć o tym, że gniew to jedna z 6 podstawowych emocji, które potrafimy rozpoznawać bez znaczenia na naszą kulturę, religię, narodowość czy płeć (dziewczynki też się złoszczą, jest to naturalna reakcja naszego organizmu!). Według H. Borke, która przeprowadziła badania w 1971 roku, już trzyletnie dzieci potrafią rozpoznawać emocje, a co więcej przewidywać reakcje emocjonalne u innych. Często kiedy zapytamy dzieci, które przejawiają zachowania agresywne, jak poczuje się ich zabawka jeśli ją uderzymy, słyszymy odpowiedź ‘będzie ją bolało’, a jednak czasami dzieci w dalszym ciągu potrafią uderzyć, np. koleżankę z przedszkola.
Jak pomóc dziecku?
Jak więc wytłumaczyć dziecku, że przemoc nie jest dobrym rozwiązaniem problemu? Jak odpowiednio pomóc dziecku w odpowiedniej reakcji na gniew i adekwatnym, zdrowym przeżyciu własnych emocji?
Po pierwsze chcę podkreślić wartość jaką może mieć wsparcie opiekuna. Dla dziecka opiekun, jest tak naprawdę, całym światem. To opiekun pomaga rozumieć świat, rozwiązywać problemy, powinien również dawać poczucie bezpieczeństwa (psychicznego i materialnego). Warto pracować nad relacją z dziećmi, słuchać ich uważnie, zwracać uwagę na nastrój dziecka, na to czy ma lepszy lub gorszy dzień (nawet przedszkolami potrafią mieć gorszy dzień! Co jeśli nie podoba im się wykonany przez siebie rysunek albo jeśli wylali farbkę i zabrakło im różowego do namalowania słońca?). O ile problemy dzieci znacznie różnią się od problemów dorosłych, są one tak samo ważne i trudne dla dzieci, jak dla ich opiekunów.
Kolejnym ważnym aspektem jest niekaranie dziecka za negatywne emocje. To naturalne, że każdy z nas czasami jest zły lub smutny. Sami nie jesteśmy w stanie zawsze zakładać sztucznej maski uśmiechu, więc nie powinniśmy oczekiwać również tego samego od dzieci. Emocje, nawet te negatywne, są bardzo istotne do prawidłowego rozwoju dziecka i jego mózgu. Pozwalają nam nauczyć się stawiać granice i przeżywać życie. Być może, więc kiedy nasz maluch ma taki gorszy dzień lepiej byłoby skupić się na tym, aby prosić dziecko o posprzątanie pokoju, a nie mu to nakazywać.
W takiej sytuacji, jeśli dziecko spełni naszą prośbę pochwała lub nagroda jest jak najbardziej wskazana (jak wspomniałam powyżej dzieci obserwują reakcje dorosłych- w takiej sytuacji będą wiedzieć, że posprzątanie pokoju jest rzeczą pożądaną). Dzieci warto chwalić i/lub nagradzać, więc za wiele poprawnych zachowań, w szczególności tych, które normalnie generowałyby zachowania agresywne u dzieci, np. wspaniale poradziłeś/aś sobie ze sprzątnięciem klocków, jak pięknie stoisz w kolejce, jestem z ciebie dumny/a, że tak dobrze rozwiązałeś/aś to zadanie. Jeśli dziecko przejawia zachowania agresywne tylko w konkretnej sytuacji społecznej (lub sytuacjach) warto pomóc dziecku poradzić sobie z tą sytuacją. Trening czyni mistrza! Dziecko umiejąc poradzić sobie z trudnościami (np. z nalaniem soku do szklanki) nie będzie musiało uciekać się do reakcji agresywnej, aby poradzić sobie z emocjami.
Jeśli podopieczny wykazuje problemy z rozładowaniem lub kontrolowaniem złości możemy nauczyć dzieci, jak rozładować złość w odpowiedni i zdrowy sposób. Poniżej przedstawię kilka propozycji tego, jak dziecko może rozładować emocje, które mogą powodować zachowania agresywne:
- zgniatanie przedmiotów (kartek, plasteliny, ciastoliny, samodzielnie zrobionego gniotka, gąbki lub innych miękkich przedmiotów);
- podarcie kartki papieru na małe kawałki;
- rysowanie (dziecko może, np. namalować swoją złość a następnie podrzeć kartkę na kawałki i wyrzucić ją do kosza);
- aktywność ruchowa, aby aktywnie uwolnić nagromadzoną energię (np. bieganie, skakania, wytupanie złości, wytańczenie złości);
- rzucanie lekkimi piłkami, kulkami z papieru czy pluszakami (warto zorganizować specjalne miejsce do tej aktywności i wyjaśnić, że nie można rzucać przedmiotami w innych);
- wykrzyczenie złości (może być to konkretny dźwięk lub fraza, ważne, aby krzyk nie był skierowany na konkretną osobę; dziecko może krzyczeć, np. w poduszkę);
- mówienie o swojej złości czy innych emocjach, dzięki czemu nie będą one się kumulowały (np. mówienie o swojej złości do specjalnego ‘pluszaka złości’);
- prowadzenie pamiętnika, gdzie dziecko może opisać to jak się czuje;
- inną propozycją może być słoik/skrzynka/pudełko/puszka, gdzie dziecko może wrzucać karteczki z opisem lub rysunkiem tego jak się czuje;
- jeśli dziecko ma trudności z opisywaniem emocji, może przygotować wraz z dzieckiem ‘zegar emocji’ tak, aby dziecko mogło na nim pokazać strzałką jak się czuje (np. smutną minę, gdy dziecko jest smutne);
- stworzenie kącika złości (lub innego miejsca, gdzie będą znajdować się poduszki, kartki, stare gazety, miękkie piłki i inne; dziecko nie powinno być odsyłane do takiego miejsca za karę, a raczej takie miejsce powinno być bezpieczną dla dziecka przestrzenią, gdzie może rozładować swoje emocje);
- uderzanie (ale nie innych osób, a tylko przygotowaną do tego specjalnie poduszkę lub worek, na których dziecko może namalować wściekłe miny);
- taki kącik można również stworzyć na potrzeby radzenia sobie, np. ze smutkiem (wtedy w takim miejscu będzie obecny ‘pocieszyciel’, np. pluszak, do którego można się przytulić lub zwierzyć się mu);
- alternatywą do rozładowania emocji, może być wyciszenie się dziecka poprzez, np. liczenie do 10, pomyślenie o czymś przyjemnym lub zrobienie czegoś przyjemnego, kilka głębokich wdechów, posłuchanie spokojnej muzyki, spacer.
Nauka form rozładowania emocji oraz edukacja emocjonalna powinna również odbywać się wtedy kiedy dziecko jest spokojne (przed i/lub po okazaniu zachowań problematycznych, a nie w ich trakcie). Wymienione powyżej techniki sprawdzą się inaczej dla każdego dziecka. Warto, więc dobrać je odpowiednio do temperamentu podopiecznego.
Kluczowym rozwiązaniem problemów z zachowaniem agresywnym dzieci może być zwrócenie uwagi czy agresja pojawia się tylko w specyficznych sytuacjach, np. kiedy pojawia się nieoczekiwany, głośny dźwięk lub inne nieoczekiwane bodźce zmysłowe. Powodem agresywnych reakcji dzieci na bodźce zmysłowe może być brak odpowiedniej integracji sensorycznej[1]. W przypadku występowania agresywnych zachowań na nieoczekiwane/głośne/mocne bodźce zmysłowe bardzo istotny może okazać się kontakt z psychologiem i/lub odpowiednia terapia (np. Terapia Integracji Sensorycznej). W przypadku obaw dotyczących bardziej złożonych problemów dziecka serdecznie zachęcam do kontaktu w celu dalszej konsultacji z naszymi psychologami z Positive Therapy Specjalistycznym Centrum Diagnozy i Terapii pod numerem telefonu 575 700 712 lub pod adresem mailowym biuro@positive-therapy.pl
Studentka psychologii
Adrianna Męczyńska
[1] Integracja sensoryczna to zdolność do rozumienia i porządkowania bodźców oraz informacji dostarczanych z otoczenia i z własnego ciała przez zmysły. Taka umiejętność pozwala dziecku zrozumieć jak funkcjonuje świąt i nadaje sens bodźcom.